تغذیه تکمیلی در شیرخواران
شیر مادر بهترین و کامل‌ترین غذا برای شیرخواران زیر ۶ ماه است و در این دوران شیر مادر به‌تنهایی به‌علاوه قطره مولتی‌ویتامین كلیه نیازهای تغذیه‌ای شیرخوار را تأمین می‌کند. غذای كمكی برای شیرخوار باید پس از ۶ ماهگی شروع شود، زیرا بعد از ۶ ماهگی نیازهای غذایی شیرخوار به‌تنهایی با شیر برآورده نمی‌شود و لازم است علاوه بر شیر مادر، تغذیه كودك با غذاهای نیمه جامد نیز شروع شود. تغذیه تكمیلی علاوه بر تأمین انرژی، دوران بسیار حساسی برای ایجاد عادات صحیح غذایی و استفاده از غذای سفره خانواده است.
مواد غذایی ممنوعه تا یک‌سالگی
- مواد غذایی كه ممكن است ایجاد حساسیت كنند: شیر گاو (جوشاندن شیر در تهیه فرنی، مقدار ماده آلرژی موجود در شیر را كم می‌کند)، سفیده تخم‌مرغ، انواع توت، كیوی، آلبالو، گیلاس، خربزه، بادام‌زمینی.
- مواد غذایی كه ممكن است باعث خفگی شیرخوار شود: دانه كشمش، دانه انگور، ذرت، تکه‌های سوسیس، آجیل، تکه‌های سفت و خام سبزی‌ها مثل هویج و ... و تکه‌های گوشت.
- مواد غذایی كه ممكن است مشكلات دیگری ایجاد كنند: قهوه یا چای پررنگ كه سبب بی‌قراری كودك می‌شود. عسل كه باعث احتمال مسمومیت می‌شود (بوتولیسم) ولی استفاده از عسل پاستوریزه اشكالی ندارد.
- به‌طورکلی تا یک‌سالگی: عسل غیرپاستوریزه، شیر پاستوریزه، پنیر، سفیده تخم‌مرغ، شكلات، میگو، فلفل و ادویه‌جات، ترشی‌ها، نمك، نوشابه‌های گازدار، آب‌میوه‌های صنعتی و از میوه‌ها خربزه، كیوی، انواع توت (توت سفید، توت‌فرنگی، تمشك)، آلبالو، گیلاس و یا از حبوبات لپه و نخود، همچنین از گروه سبزی‌ها، اسفناج و كلم به نوزاد داده نشود.
دادن قطره مولتی‌ویتامین از ۱۵ روزگی روزانه ۲۰ - ۲۵ قطره و قطره آهن از شروع غذای كمكی روزانه ۱۰ - ۱۵ قطره تا ۲۴ ماهگی توصیه می‌شود.
قطره آهن بایستی در عقب دهان چكانده شود و بعد به كودك آب بدهید تا رنگ دندان‌ها سیاه نشود.
پایان شش‌ماهگی بهترین زمان برای شروع غذای کمکی است زیرا:
- وزن شیرخوار در ۵ ماهگی دو برابر تولد می‌شود و شیر مادر در این سن به‌تنهایی قادر به رفع نیازهای غذایی کودک نیست.
- ذخیره آهن در طول شش‌ماهگی به حداقل می‌رسد.
- با توجه به اینکه تکامل تغذیه‌ای بخشی از تکامل عمومی بدن کـودکان است، در نیمه دوم سال اول زندگی کودک که زمان گردن گرفتن و نشستن کودک است، تکامل تغذیه‌ای بسیار مؤثر خواهد بود. در این هنگام دندان‌هایش شروع به رویش نموده و حرکات دست و انگشتانش هدف‌دار می‌شوند.
دفعات و مقدار غذا در كودكان ۶ تا ۲۱ ماهه
دفعات غذای كمكی در پایان ۶ ماهگی از یک‌بار در روز شروع و کم‌کم به دو بار و سپس در اواخر ماه هفتم و طی ماه هشتم به سه بار در روز می‌رسد. در صورت نیاز می‌توان یك یا دو میان وعده هم اضافه نمود. با افزایش سن كودك، دفعات تغذیه و مقدار غذای كمكی بیشتر می‌شود به‌طوری‌که در سنین ۹ تا ۲۱ ماهگی وعده‌های اصلی غذاهای كمكی ۳ تا ۴ وعده در روز و اگر كودك میل داشت با ۲ تا ۱ میان وعده هم همراه است. به‌این‌ترتیب شیرخوار به‌تدریج مهارت بیشتری در غذا خوردن پیدا می‌کند و از مزه‌های جدید هم لذت می‌برد.
ویژگی‌های غذاهای کمکی
- کم‌حجم، پرانرژی و مغذی باشد
- با استفاده از غذاهای خانواده به‌آسانی تهیه شود
- نرم و قابل‌هضم باشد
- به شیرخوارانی كه با شیر مادر تغذیه می‌شوند از ۲۱ - ۶ ماهگی حداقل سه بار در روز غذای كمكی بدهید
- غذا را از یك قاشق مرباخوری شروع كرده و به مقدار و تنوع غذایی بیفزایید
- غذای كمكی را با فنجان یا كاسه داده، به‌هیچ‌وجه از بطری استفاده نكنید
- اگر غذای كمكی را در یخچال نگهداری نمی‌کنید، ظرف 1 ساعت پس از تهیه، آن را مصرف كنید
- هنگام بیماری و پس‌ازآن شیرخوار را به‌دفعات بیشتر از قبل با شیر مادر تغذیه كرده و غذای اضافی به او بدهید.
- كارت رشد وسیله مفیدی برای پی بردن به‌کفایت تغذیه كودك و سلامت اوست، از آن نگهداری كنید
نکات اساسی و مهم در تهیه و نگهداری غذای کمکی
- قبل از تهیه غذا باید دست‌ها را با آب و صابون شست.
- هنگام غذا دادن به شیرخوار باید دست‌های او را نیز با آب و صابون شست.
- بهتر است غذای کمکی به میزان نیاز روزانه تهیه شود.
- باقیمانده غذای کمکی را در ظرف درب دار و در داخل یخچال نگهداری کنید.
خطرات شروع زودهنگام غذای کمکی
- احتمال ابتلا شیرخوار به اسهال به دلیل عدم تکامل دستگاه گوارش
- احتمال بروز آلرژی (حساسیت)
شروع دیرهنگام غذای کمکی موجب بروز سوءتغذیه و عدم رشد کافی در کودک می‌شود.
نکات مهم در تغذیه تکمیلی
- تا یک‌سالگی در هر بار تغذیه با غذای كمكی اول شیر مادر بدهید.
- از یك نوع غذای ساده شروع كنی د و هر غذا به مدت پنج تا هفت روز داده شود و بعد غذای دیگر به كودك داده شود و به‌تدریج تنوع غذایی را بیشتر كنید.
- ابتدا باید غذا رقیق تهیه شود به‌طوری‌که غلظت آن كمی بیشتر از شیر مادر باشد.
- سپس به‌تدریج بر غلظت آن افزوده شود. سفت كردن تدریجی غذا سبب یادگرفتن عمل جویدن می‌شود.
- بهتر است غذاها با قاشق و مایعات با لیوان داده شود.
- باید غذاهای كمكی به ترتیب داده شود و هر دو هفته غذای خاصی به رژیم غذای كودك اضافه شود.
- بعد از تغذیه كودك باید آب آشامیدنی سالم و بهداشتی به كودك داد.
- تا یک‌سالگی به غذای كودك نمك اضافه نكنید.
مقوی و مغذی کردن غذای کودک
مقوی کردن غذا یعنی موادی به غذا اضافه کنیم که انرژی آن را بیشتر کند. مغذی کردن غذا یعنی موادی به غذا اضافه کنیم که پروتئین، املاح و ویتامین آن را بیشتر کند.
موادی که انرژی غذا را بیشتر می‌کنند:
- روغن‌ها دارای انرژی هستند و توصیه می‌شود به غذای کودکی که رشد آهسته دارد کمی روغن اضافه شود، چون:
- انرژی روغن نسبت به مواد غذایی دیگر بیشتر است. (هر گرم روغن حدود ۹ کالری و هر گرم قند و شکر ۴ کالری انرژی دارد.)
- روغن، مثل کره، روغن‌زیتون، روغن مایع و جامد نباتی، بدون اضافه کردن حجم غذا، انرژی آن را بیشتر می‌کند.
- روغن باعث نرم شدن غذا می‌شود و خوردن آن را برای کودک راحت‌تر می‌کند.
- قند و شکر انرژی‌زا هستند و مصرف آن برای کودکان زیر یک سال توصیه نمی‌شود چون ذائقه کودک به طعم شیرین عادت کرده و زمینه بروز مشکلاتی چون چاقی در بزرگ‌سالی فراهم می‌شود.
موادی که علاوه بر انرژی، پروتئین غذا را بیشتر می‌کنند:
- پروتئین برای رشد کودک (به‌ویژه برای کودکی که آهسته رشد می‌کند) ضروری است. برای افزایش پروتئین غذا کمی گوشت به غذای کودک اضافه کنید. بعد از ۸ ماهگی انواع حبوبات مانند نخود، لوبیا و عدسی که کاملاً پخته‌شده را می‌توانید به غذای کودک اضافه کنید. به غذای کودک تخم‌مرغ اضافه کنید، ولی تا یک‌سالگی از دادن سفید ه تخم‌مرغ به کودک خودداری کنید.
موادی که ویتامین (مانند ویتامین ث و آ) و املاح (مانند آهن و کلسیم) غذا را بیشتر می‌کنند:
- انواع سبزی‌های سبز برگ مانند جعفری، شبت (شوید)، گشنیز را که دارای ویتامین ث و آهن هستند به غذای کودک اضافه کنید.
- انواع سبزی‌ها زرد و نارنجی مانند کدوتنبل و هویج را که دارای ویتامین آ هستند به غذای کودک اضافه کنید.
- جوانه غلات و حبوبات را در برنامه غذایی کودک بگنجانید. ابتدا جوانه گندم، ماش یا عدس را تهیه و پودر کنید و سپس در انتهای طبخ به غذای کودک اضافه کنید.