راهنمای مادران برای تغذیه تکمیلی
تغذیه کافی در دوران شیرخوارگی و اوایل کودکی در کنار محیط روانی اجتماعی و خانوادگی مناسب، اساس تکامل کودک برای رسیدن به ظرفیت کامل انسانی است. دوره تولد تا دوسالگی سن حساس و مهمی برای ارتقاء رشد، سلامت و تکامل رفتاری مطلوب است.
روش‌های نامناسب تغذیه با شیر مادر و تغذیه تکمیلی نادرست سبب ابتلا به بیماری‌های عفونی‌شده و علت عمده سوءتغذیه، اختلال رشد و کوتاهی قد در طول دو سال اول عمر محسوب می‌شود. کوتاهی قد بندرت در دوران بعدی کودکی و نوجوانی قابل جبران است. تغذیه ناکافی دختران نیز باعث کاهش مواد مغذی در بدن آن‌ها و به خطر افتادن سلامتی آن‌ها در بارداری می‌شود.
به دلایل فوق بسیار ضروری است که مادران درزمینهٔ تغذیه مطلوب شیرخواران و کودکان خردسال اطلاعات صحیحی داشته باشند.
عوارض تغذیه مصنوعی (تغذیه با شیری غیر از شیر مادر یا دایه)
- برجسته ترین خطر شیر مصنوعی این است که فاقد عوامل ایمنی بخش موجود در شیر مادر است. این عوامل ایمنی بخش یرخواران را در مقابل بسیاری از بیماری ها حفاظت کرده و از مرگ آنان پیشگیری می‌کند. درنتیجه شیرخوارانی که با شیر مادر تغذیه نمی‌شوند به میزان بالایی در معرض خطر ابتلاء به بیماری‌های تنفسی و گوارشی (اسهال و استفراغ، دل دردهای قولنجی و جمع شدن گاز)، عفونت گوش، عفونت ادراری، مننژیت، اگزما، آسم، آلرژی ... قرار می‌گیرند و در صورت ابتلاء، شدت این بیماری ها و نیاز به بستری شدن آنان نیز بیشتر است به طوری که مصرف شیر مصنوعی مسئول یک میلیون مرگ شیرخوار در سال در سراسر دنیاست.
- با مصرف شیر مصنوعی احتمال ابتلاء به چاقی، بیماری‌های قلبی عروقی و بیماری قند در بزرگسالی بیشتر می‌شود.
- ترکیب شیر مصنوعی یکسان است و همانند شیر مادر در هر وعده و با رشد شیرخوار بر حسب نیازهای او تغییر نمی‌کند و الگوی رشد و تکامل مناسب کودک را فراهم نمی کند.
- کودکان از فواید عاطفی تغذیه با شیر مادر و امنیت روانی ناشی از آن در دوران بلوغ محروم می‌شوند و این امر بر تکامل روانی اجتماعی کودک در آینده اثر می‌گذارد.
- شیرخوار از فواید شیر مادر در ارتقاء بهره هوشی نیز محروم می‌شود.
- شیر مصنوعی در هنگام تهیه به سهولت آلوده می‌شود و یا اگر سریع مصرف نشود فاسد می‌گردد و این احتمال ابتلا به بیماری‌های گوارشی را افزایش می‌دهد.
- طرز تهیه نادرست یعنی رقیق یا غلیظ درست کردن شیر مصنوعی کودک را با دریافت ناکافی یا زیاد مواد مغذی و درنتیجه کاهش رشد، اشکال دیگر سوءتغذیه، گرسنگی و بی‌قراری ... مواجه می‌کند.
- مادر از فواید شیردهی (که شامل دیر شروع شدن عادت ماهانه و تأخیر حاملگی مجدد، از دست دادن وزن اضافی، کاهش سرطان پستان و تخمدان، شکستگی لگن، MS و پوکی استخوان و بیماری قند و وضع روحی روانی بهتر می‌شود) محروم می‌گردد.
- هزینه خرید شیر مصنوعی چندین برابر هزینه موردنیاز برای تغذیه صحیح مادر است، بعلاوه هزینه بیمار شدن بیشتر کودک به خانواده تحمیل می‌شود.
- تولید و مصرف شیر مصنوعی سبب آلودگی محیط‌زیست می‌شود. شیر مصنوعی نیاز به بسته‌بندی، بطری و سر شیشه، آب سالم و سوخت دارد که علاوه بر تحمیل بار مالی به خانواده، موجبات آلودگی هوا و صرف منابع طبیعی را فراهم می‌کند.
نکات مهمی که مادران باید بدانند
تغذیه تکمیلی
به‌عنوان بهترین شروع برای زندگی، تغذیه انحصاری با شیر مادر یعنی فقط شیر مادر بدون هر نوع ماده غذایی دیگر در ۶ ماه اول عمر و سپس تداوم شیر مادر همراه با غذاهای کمکی تا پایان دوسالگی یا بیشتر توسط سازمان‌ها و انجمن‌های بهداشتی در سراسر دنیا توصیه‌شده است.
کودکان پس از پایان ۶ ماهگی علاوه بر تغذیه با شیر مادر به سایر غذاها برای تأمین نیازهای تغذیه‌ای خود احتیاج دارند. دادن سایر غذاها و مایعات علاوه بر شیر مادر به کودکان به‌عنوان تغذیه تکمیلی محسوب می‌شود. در دوره ۶-۱۲ ماهگی این غذاها باید مکمل شیر مادر شوند یعنی مواد مغذی فراهم‌شده توسط شیر مادر را کامل کنند. در این دوران شیرخوار بسیار آسیب‌پذیر است. او نحوه خوردن غذاهای جامد و نیمه جامد را می‌آموزد و باید به‌طور مکرر و باحوصله تغذیه شود.
تداوم تغذیه با شیر مادر
تغذیه با شیر مادر پس از ۶ ماهگی نیز برای کودکان به‌عنوان یک منبع مهم تغذیه محسوب می‌شود و مادران باید همراه با سایر غذاها به تغذیه با شیر مادر ادامه دهند. شیر مادر یک غذای مغذی و انرژی‌زا است. در سال دوم عمر نیز شیر مادر تا یک‌سوم نیازهای اساسی شیرخوار و موادی را که ممکن است در غذاهای خانواده نباشد برای او تأمین می‌کند.
مسئله مهم در تغذیه تکمیلی این است که چگونه غذاهای کمکی به کودک داده شوند که در تأمین تغذیه موردنیاز او با شیر مادر مشارکت نمایند نه آنکه جانشین آن شوند.
غذاهای خانواده
کودکان بین ۶ تا ۲۴ ماهگی رشد سریعی دارند اما معده آن‌ها هنوز نسبتاً کوچک (حدود اندازه یک‌مشت) است. در ۸ ماهگی معده کودک در هر وعده گنجایش ۲۰۰ میلی‌لیتر را دارد. در طول این ایام آن‌ها نیاز به غذاهای مغذی دارند به‌طوری‌که در مقادیر کم، مقدار زیادی مواد مغذی فراهم نمایند.
برخی خانواده‌ها، شیرخواران را از غذاهایی مشابه غذاهای بقیه اعضای خانواده تغذیه می‌کنند؛ اما این بدان معنی نیست که شیرخواران می‌توانند مستقیماً از تغذیه انحصاری با شیر مادر به خوردن غذاهایی مشابه سایر افراد خانواده بپردازند. شیرخواران و کودکان کم سن نیاز به بهترین قسمت غذای خانواده دارند، آن‌ها به حبوبات، سبزی‌ها، ماهی، مرغ و گوشت و تخم‌مرغ نیاز دارند که مطابق با توانایی‌های آن‌ها برای خوردن تغییریافته باشد (مثل پوره کردن، له کردن، خرد کردن). از حدود ۱۲ ماهگی اکثر کودکان ازنظر جسمی قادر به خوردن غذاهای مشابه سایر افراد خانواده هستند؛ اما برخی خانواده‌ها هنوز تهیه غذاهای مغذی جداگانه را برای شیرخواران بزرگ‌تر ترجیح می‌دهند.
درصورتی‌که خانواده قادر به تهیه غذاهای تازه برای کودک نباشد از غذاهای آماده تجاری نیز می‌توانند استفاده نمایند؛ اما این غذاها عموماً گران‌قیمت هستند و بعلاوه ممکن است حاوی مقادیر نامناسب مواد طعم‌دهنده باشند، قوام بسیار نرم و یکنواختی دارند که ادامه آن‌ها می‌تواند غذا خوردن کودک را مشکل سازد، برخی از آن‌ها شیرینی بیش از معمول دارند و مادر ممکن است با ترکیب و نحوه تهیه آن‌ها آشنایی نداشته باشد.
مراقبت از کودک در دوره انتقال
با شروع غذاهای کمکی برای تکمیل تغذیه با شیر مادر، یک مرحله جدید در تکامل اجتماعی، روانی و رفتاری کودکان و ارتباط آن‌ها با والدین آغاز می‌شود. غذا دادن به کودک فرصتی برای تکامل مهارت‌های شیرخوار در برقراری ارتباط، مهارت‌های حرکتی و هماهنگی دست‌ها و چشم‌های او را فراهم می‌کند.
قوام و بافت غذاها، چگونگی خوراندن آن‌ها به کودک و مقدار غذا نیاز به تغییر در طول زمان دارد چون کودکان رشد می‌کنند و یاد می‌گیرند که چگونه غذا را دردهانشان حرکت دهند، بجوند، غذا را بگیرند و از قاشق استفاده کنند و خودشان غذا بخورند. این نحوه‌ی تغذیه کودک را تغذیه تأثیرپذیر یا مؤثر می‌گویند. به‌عبارت‌دیگر مادر باید بدون توسل به‌اجبار و زور کودک را برای خوردن کمک و تشویق کند، به‌آرامی و با صبوری به او غذا بدهد، دادن غذاهای مختلف را تجربه کند و زمان غذا خوردن را به فرصتی برای آموختن و ابراز محبت و عشق تبدیل نماید.
تغذیه تکمیلی و تداوم تغذیه با شیر مادر بخشی از مراقبت در دوره انتقال از تغذیه انحصاری با شیر مادر به غذای خانواده است.
بهبود تغذیه تکمیلی بهروش‌های مختلف امکان‌پذیر است
از طریق افزایش تعداد دفعات تغذیه با شیر مادر، افزایش تعداد دفعات غذا دادن به کودک و یا دادن غذاهای پرانرژی می‌توانید انرژی دریافتي کودک را افزایش دهید. از طریق متنوع کردن رژیم غذایی شامل میوه‌ها، سبزی‌ها و محصولات حیوانی، استفاده از غذاهای غنی‌شده و یا دادن مکمل‌ها (مثل قطره مولتی‌ویتامین و آهن) می‌توانید مواد موردنیاز کودک را به او برسانید.
انتخاب مخلوط‌های غذایی مناسب سبب ارتقاء جذب ریزمغذی‌ها می‌شود، با استفاده از نان یا برنج، حبوبات، غذاهای حیوانی، سبزی‌ها سبز و نارنجی و میوه‌ها، مخلوط‌های غذایی متنوع و مناسبی می‌توانید تهیه کنید.